استریلیزاسیون چیست ؟
استریلیزاسیون یا سترون کردن یا استریل کردن فرایندی است که، میکروب یا ریزسازواره و عوامل انتقال‌گر آنها از جمله قارچ، باکتری٬ هاگ باکتری و ویروس را از سطح اجسام از بین می‌برد.
وسایل پزشکی قابل اتوکلاو
اکثر دستگاه های پزشکی و جراحی که در مراکز بهداشتی درمانی استفاده می شوند از موادی ساخته شده اند که در برابر حرارت پایدار هستند ( اتوکلاویبل ) و بنابراین تحت حرارت ، در درجه اول بخار ، سترون یا ضدعفونی می شوند.این وسایل به اصطلاح قابل اتوکلاو هستند.
استریلیزاسیون سرد چیست؟
با این حال از سال 1950 دستگاه ها و ابزار های پزشکی ساخته شده از مواد پلاستیکی که به ضدعفونی کردن در دمای پایین نیاز دارند افزایش یافته اند. بنابراین از سال 1950 از گاز اتیلن اکسید برای ضدعفونی کردن دستگاه های پزشکی حساس به گرما و رطوبت استفاده می کنند. به این روش سترون کردن به اصطلاح استریلیزاسیون سرد گفته میشود.
دستگاه های پزشکی که بافت های استریل بدن با مایعات تماس داشته باشند جزء مواردی هستند که هنگام استفاده باید استریل باشند. این موارد شامل : ابزار های جراحی ، پنس بیوپسی و تجهیزات پزشکی کاشته شده هستند.
استریلیزاسیون در آزمایشگاه :
روش های استریلیزاسیون در آزمایشگاه یکی از نکات ضروری برای بهداشت و ایمنی محیط و کارکنان می باشد.
آزمایشگاه های تشخیص طبی به دلیل ارتباط با انواع نمونه های بالینی از قبیل خون، ادرار، مدفوع و… در معرض آلودگی های بسیاری قرار دارند. هر یک از این نمونه ها میتوانند حامل انواع باکتری، ویروس و قارچ های بیماری زا باشند.
مواردی مانند ریختن نمونه‌ی آلوده روی کابینت های آزمایشگاه یا زمین، شکستن ظروف آزمایشگاهی حاوی نمونه، وجود آئروسل حاوی ذرات آلوده در هوا میتواند سلامت محیط و کارشناسان آزمایشگاه را به خطر بیندازد. بنابر این شناخت انواع روش های استریلیزاسیون در آزمایشگاه از اهمیت زیادی برخوردار است.
روش های فیزیکی استریلیزاسیون :
استفاده از حرارت
قابل قبول ترین و پرمصرف ترین روش برای استریل کردن حرارت است. حرارت اثرات سوء و مواد آلوده کننده محیط زیست را از بین می برد.
حرارت به دو صورت خشک و مرطوب مورد استفاده قرار می گیرد. قدرت نفوذ و اثر بخشی حرارت مرطوب بالاتر از حرارت خشک است.
- حرارت مرطوب
توسط دستگاه اتوکلاو انجام می شود و قدرت کشندگی آن سریعتر از حرارت خشک می باشد. این عمل را میتوان به چند روش جوشاندن، بخار آب و بخار آب همراه با فشار انجام داد.
اتوکلاو، بخار آب همراه با فشار را تولید می کند. از آنجایی که اسپورها نسبت به حرارت مقاومند نیاز به دمایی بالاتر از نقطه جوش آب دارند که این دما را اتوکلاو برای آنها فراهم می کند.
- حرارت خشک
در این روش آب وجود ندارد، بنابراین هیدرولیز(آبکافت) پروتئین اتفاق نمی افتد.
در عوض، حرارت خشک تمایل دارد میکروب ها را به وسیلۀ اکسیداسیون اجزای سلولی از بین ببرد.
اشعه UV یا ماواء بنفش
اشعه UV کشنده است. در طول موج ۲۸۰-۲۴۰ نانومتر و به صورت اپتیمم ۲۶۰ نانومتر ماکزیمم جذب توسط DNA را دارد.
این اشعه با ایجاد پیوند کووالانسی در میان پیریمیدین های مجاور همان رشته از DNA و در نتیجه تشکیل دایمر تیمیدین باعث تغییر شکل DNA می شود. از طرفی مهار سنتز DNA را در پی دارد که نتیجه نهایی آن مهار رشد و مرگ باکتری است.
اشعه UV اثر یکسان را بر روی باکتری های گرم مثبت و منفی دارد. در دوزهای بالاتر می تواند باعث فتوئیدراسیون (شکسته شدن مولکول) سیتوزین و تشکیل پیوند بین دو رشته DNA شود.
لامپ های بخار جیوه این اشعه را تولید می کنند. اما بدلیل اینکه عمر این لامپ ها محدود است همیشه باید ساعت های کارکرد لامپ را مد نظر قرار داد.
بیشترین تأثیر اشعه UV برروی مایعات است و بر روی جامدات اثر ندارد. از آن برای کنترل عفونت های منتقله از طریق هوا در زیر هودها، آزمایشگاهها، اتاقهای جراحی و بخش بیمارستانی استفاده می شود.
اشعه یونیزان
اشعه یونیزان در موارد معدود می تواند به طور مستقیم باعث شکست در DNA شود ولی مکانیسم اصلی آن آسیب به مولکول DNA به صورت غیر مستقیم می باشد. بدین صورت که اشعه یونیزان با تاثیر بر مولکول های آب موجود در محیط باعث شکستن آب و تبدیل آن به رادیکال های آزاد و در نهایت ایجاد شکست در مولکول دو رشته ای DNA می شوند و مقاومت به این اشعه بستگی به قدرت ترمیم DNA دارد.
اسپور باکتری ها یکی از مقاوم ترین باکتری ها به این اشعه هستند و بعد از آنها باکتری های گرم مثبت نیز مقاومت نشان می دهند این مقاومت به دلیل وجود پیگمان در باکتری ها می باشد. از مهمترین و پرکاربردترین اشعه یونیزان می توان به اشعه گاما با دوز۵ /۲ مگاراد اشاره کرد. از این روش برای آماده سازی محصولات و محیط های مایع حساس به حرارت استفاده می شود. فیلتراسیون باعث جلوگیری از ورود باکتریها به درون محیط می شود ولی بر روی ویروس ها به دلیل اندازه فوق العاده کوچکشان اثری ندارد.
قطر منفذ فیلترها متفاوت است. ولی فیلترهایی که به طور معمول مورد استفاده قرار می گیرند دارای قطری حدود ۰/۲۲ میکرومتر هستند. از جمله این فیلترها، فیلتر هپا است که برای اتاق های جراحی، اتاق ایزوله و آزمایشگاهها مورد استفاده قرار می گیرد. از فیلتر هپا برای محلول های حاوی سرم، پلاسما و تریپسین که احتمال حضور باکتری در آنهاست استفاده می شود.
منابع :